Căn cứ pháp lý và những giải pháp, kỹ năng để bảo vệ và hỗ trợ trẻ em tương tác lành mạnh, sáng tạo trên môi trường mạng
Theo thống kê gần đây của Quỹ Nhi đồng Liên hiệp quốc (UNICEF), 83% trẻ em từ 12 – 13 tuổi sử dụng Internet, con số này tăng lên 93% ở độ tuổi 14-15 tuổi. Kết quả khảo sát của Cục Trẻ em (Bộ Lao động-Thương binh và Xã hội) cho thấy, có 89% trẻ em truy cập và sử dụng internet, trong số này, 87% sử dụng Internet hàng ngày. Ngoài thời gian dành cho việc học, trung bình trẻ em sử dụng từ 5 - 7 tiếng/ngày vào mạng xã hội. Trong khi đó, chỉ 36% trẻ em (hầu hết là trẻ lớn hơn, độ tuổi 16-17) được dạy về việc đảm bảo an toàn trên mạng. Điều này cũng đồng nghĩa với việc trẻ em phải đối mặt với nhiều nguy cơ và thách thức trực tuyến, đòi hỏi chúng ta phải đồng lòng hành động để bảo vệ và hỗ trợ trẻ em trong việc tương tác lành mạnh và sáng tạo trên môi trường mạng.
Căn cứ pháp lý
Các quy định của pháp luật về bảo vệ và hỗ trợ trẻ em trong việc tương tác lành mạnh và sáng tạo trên môi trường mạng hiện đã tương đối đầy đủ.
Luật trẻ em năm 2016 quy định: Trẻ em có quyền bất khả xâm phạm về đời sống riêng tư, bí mật cá nhân và bí mật gia đình vì lợi ích tốt nhất của trẻ em. Trẻ em được pháp luật bảo vệ danh dự, nhân phẩm, uy tín, bí mật thư tín, điện thoại, điện tín và các hình thức trao đổi thông tin riêng tư khác; được bảo vệ và chống lại sự can thiệp trái pháp luật đối với thông tin riêng tư (Điều 21). Cơ quan, tổ chức liên quan có trách nhiệm tuyên truyền, giáo dục và bảo vệ trẻ em khi tham gia môi trường mạng dưới mọi hình thức; cha, mẹ, giáo viên và người chăm sóc trẻ em có trách nhiệm giáo dục kiến thức, hướng dẫn kỹ năng để trẻ em biết tự bảo vệ mình khi tham gia môi trường mạng. Cơ quan, tổ chức, cá nhân quản lý, cung cấp sản phẩm, dịch vụ thông tin, truyền thông và tổ chức các hoạt động trên môi trường mạng phải thực hiện các biện pháp bảo đảm an toàn và bí mật đời sống riêng tư cho trẻ em theo quy định của pháp luật (Điều 54).
Nghị định 56/2017/NĐ-CP ngày 09/5/2017 của Chính phủ quy định chi tiết một số điều của Luật trẻ em đã dành hẳn Chương IV (với 5 đều) để quy định về trách nhiệm bảo vệ trẻ em trên môi trường mạng với các nội dung như: Thông tin bí mật đời sống riêng tư, bí mật cá nhân của trẻ em (Điều 33); truyền thông, giáo dục, nâng cao năng lực về bảo vệ trẻ em trên môi trường mạng (Điều 34); Bảo đảm an toàn cho trẻ em trong việc trao đổi, cung cấp thông tin trên môi trường mạng (Điều 35); Các biện pháp bảo vệ thông tin bí mật đời sống riêng tư cho trẻ em trên môi trường mạng (Điều 36); các biện pháp hỗ trợ, can thiệp trẻ em bị xâm hại trên môi trường mạng (Điều 37).
Điều 73 Luật Công nghệ thông tin 2006 quy định cụ thể trách nhiệm của Nhà nước, xã hội và nhà trường trong bảo vệ trẻ em không bị tác động tiêu cực của thông tin trên môi trường mạng; các biện pháp sau để ngăn ngừa trẻ em truy nhập thông tin không có lợi trên môi trường mạng.
Điều 29 Luật An ninh mạng năm 2018 quy định trẻ em có quyền được bảo vệ, tiếp cận thông tin, tham gia hoạt động xã hội, vui chơi, giải trí, giữ bí mật cá nhân, đời sống riêng tư và các quyền khác khi tham gia trên không gian mạng. Đồng thời cũng quy định trách nhiệm của doanh nghiệp cung cấp dịch vụ trên mạng viễn thông, mạng Internet; cơ quan, tổ chức, cá nhân tham gia hoạt động trên không gian mạng; cha mẹ, giáo viên, người chăm sóc trẻ em… trong việc bảo đảm quyền của trẻ em, bảo vệ trẻ em khi tham gia không gian mạng.
Điều 9 Luật Báo chí năm 2016 quy định cấm hành vi tiết lộ bí mật đời tư của cá nhân và bí mật khác; thông tin ảnh hưởng đến sự phát triển bình thường về thể chất và tinh thần của trẻ em.
Thủ tướng Chính phủ đã ban hành Quyết định số 830/QĐ-TTg ngày 01/6/20211 về Phê duyệt Chương trình "Bảo vệ và hỗ trợ trẻ em tương tác lành mạnh, sáng tạo trên môi trường mạng giai đoạn 2021 – 2025 và Quyết định số 311/QĐ-TTg 05/3/2022 về Phê duyệt Chương trình "Giáo dục lý tưởng cách mạng, đạo đức, lối sống văn hóa cho thanh niên, thiếu niên, nhi đồng trên không gian mạng giai đoạn 2022 - 2030".
Bộ quy tắc ứng xử trên mạng xã hội của do Bộ Thông tin và Truyền thông đã ban hành ngày 18/06/2021 cũng quy định việc vận động người thân trong gia đình bạn bè, những người xung quanh tham gia giáo dục, bảo vệ trẻ em, trẻ em vị thành niên sử dụng mạng xã hội một cách an toàn, lành mạnh.
Về chế tài xử phạt trong lĩnh vực bảo vệ trẻ em trên môi trường mạng cũng được quy định khá đầy đủ.
Về pháp luật hình sự, Điều 147 Bộ Luật Hình sự năm 2015 quy định về tội sử dụng người dưới 16 tuổi vào mục đích khiêu dâm đã quy định các mức xử lý hình sự đối với hành vi lôi kéo, dụ dỗ, ép buộc người dưới 16 (trẻ em) tuổi trình diễn khiêu dâm hoặc trực tiếp chứng kiến việc trình diễn khiêu dâm dưới mọi hình thức (bao gồm trên môi trường mạng). Mức xử phạt tối đa lên đến 12 năm tù giam.
Về pháp luật hành chính, Điều 36 Nghị định 130/2021/NĐ-CP ngày 30/12/2021 của Chính phủ quy định xử phạt vi phạm hành chính trong lĩnh vực bảo trợ, trợ giúp xã hội và trẻ em đã quy định xử phạt vi phạm hành chính đối với các hành vi vi phạm về trách nhiệm bảo vệ trẻ em trên môi trường mạng. Điều 8 Nghị định 119/2020/NĐ-CP ngày 07/10/2020 của Chính Phủ quy định xử phạt vi phạm hành chính trong hoạt động báo chí, hoạt động xuất bản đã quy định xử phạt đối với các hành vi liên quan đến bảo vệ trẻ em như: Đăng, phát thông tin ảnh hưởng đến sự phát triển bình thường về thể chất và tinh thần của trẻ em; không thực hiện đúng các yêu cầu bắt buộc khi đăng, phát tin, bài, chương trình liên quan đến trẻ em trên báo chí; không thực hiện hoặc thực hiện không đúng quy định về cảnh báo nội dung không phù hợp với trẻ em trên báo chí;.. (báo chí bao gồm cả báo điện tử).
Trên địa bàn tỉnh Nghệ An, ngày 23/12/2023 UBND tỉnh Nghệ An đã ban hành kế hoạch số 923/KH-UBND về bảo vệ và hỗ trợ trẻ em tương tác lành mạnh, sáng tạo trên môi trường mạng trên địa bàn tỉnh Nghệ An đến năm 2025. Trong đó đưa ra các nhiệm vụ, giải pháp để bảo vệ trẻ em khỏi các thông tin xấu độc và hỗ trợ trẻ em tương tác lành mạnh trên môi trường mạng.
Các hình thức xâm hại trẻ em trên môi trường mạng
Sự xâm hại với trẻ em qua môi trường mạng nguy hiểm không kém gì đời thực. Nguy cơ trẻ bị dụ dỗ trực tuyến càng cao nếu trẻ và gia đình thiếu quan tâm và hiểu biết về vấn đề này. Một số hình thức xâm hại trẻ em trên môi trường mạng có thể gặp phải như:
Xâm hại về bạo lực: Bị bắt nạt, đe dọa bạo lực của kẻ xấu; bị tải những nội dung, hình ảnh gây xấu hổ cho trẻ; phải nhận những phát ngôn thù hận của kẻ xấu; nhận những bình luận tiêu cực trên môi trường mạng; cho trẻ xem hình ảnh, video bạo lực, không phù hợp với lứa tuổi của trẻ; tạo nhóm đả kích, kỳ thị, cô lập trẻ; khủng bố tinh thần, làm ảnh hưởng tâm sinh lý của trẻ...
Xâm hại tình dục: Kẻ xấu gửi và bắt trẻ xem những hình ảnh, nội dung khoả thân, khiêu dâm; đe doạ hoặc lừa gạt trẻ gửi hình ảnh riêng tư của cá nhân; nhắn tin, nói chuyện trên với trẻ về các nội dung liên quan đến tình dục; bắt trẻ trình diễn khoả thân, khiêm dâm qua camera…
Xâm hại đời tư: Dụ dỗ để lấy các thông tin cá nhân, đời tư của trẻ; chia sẻ thông tin cá nhân, hình ảnh của trẻ lên mạng, làm lộ các bí mật và thông tin cá nhân của trẻ; …
Dụ dỗ thực hiện các hành vi phạm pháp: Dụ dỗ, lôi kéo trẻ làm các việc mà trẻ không muốn; lôi kéo vào các hoạt động khủng bố, phạm pháp ...
Xâm hại đến nhận thức, sự phát triển bình thường của trẻ: Chia sẻ những thông tin nguy hiểm cho trẻ; tạo ra các video, ứng dụng, game không phù hợp với trẻ em; nói những điều xấu và không đúng về bản thân trẻ; trao đổi, tuyên truyền những thông tin sai trái, không đúng khiến trẻ tin vào những thông tin sai lệch…
Giải pháp bảo vệ và hỗ trợ trẻ em tương tác lành mạnh, sáng tạo trên môi trường mạng
Bảo vệ và hỗ trợ trẻ em tương tác lành mạnh, sáng tạo trên môi trường mạng là vấn đề vô cùng cấp thiết, muốn đạt hiệu quả cao phải có sự chung tay của toàn thể cộng đồng và sử dụng đồng bộ nhiều giải pháp như: Xây dựng, hoàn thiện các quy định của pháp luật để bảo vệ trẻ em trên môi trường mạng. Tăng cường công tác thông tin tuyên truyền, nâng cao ý thức sử dụng, khai thác thông tin trên mạng, về lợi ích, tác động tiêu cực của môi trường cho người dân, đặc biệt là trẻ em. Hướng dẫn các em các kỹ năng để đảm bảo an toàn khi tham gia mạng internet. Gia đình, nhà trường và xã hội có trách nhiệm tạo điều kiện, giúp đỡ trẻ em được tiếp cận thông tin phù hợp, được khai thác các sản phẩm truyền thông phục vụ nhu cầu học tập, giải trí … Các bậc phụ huynh cần dành sự quan tâm thỏa đáng để hướng dẫn con mình sử dụng mạng Internet an toàn và hướng cho con trở thành một công dân có trách nhiệm khi sử dụng mạng xã hội; thường xuyên gần gũi, nắm bắt tâm tư tình cảm của con, kịp thời phát hiện những biểu hiện bất thường để có những biện pháp xử lý phù hợp…Áp dụng các giải pháp kỹ thuật để sàng lọc, ngăn chặn thông tin xấu độc …vận hành các đường dây nóng tiếp nhân thông tin để bảo vệ trẻ em.
Một số kỹ năng sử dụng mạng Internet an toàn và hiệu quả cho trẻ em
Chúng ta không thể hoàn toàn cô lập trẻ em khỏi thế giới kỹ thuật số, nhưng chúng ta có thể trang bị cho trẻ những kỹ năng và kiến thức cần thiết để tự tin và an toàn khám phá thế giới ảo này. Một số kỹ năng sử dụng mạng Internet, mạng xã hội an toàn người lớn có thể hướng dẫn cho trẻ thực hiện như:
Hạn chế chia sẻ thông tin cá nhân trên Internet. Cảnh giác với các tin nhắn, Email lạ. Thận trọng khi kết bạn trên mạng xã hội; chỉ nên kết nối với những người quen biết. Các tài khoản cá nhân trên mạng xã hội cần sử dụng mật khẩu mạnh và kích hoạt xác thực 2 bước để tránh bị đánh cắp tài khoản. Nên tắt chế độ GPS (định vị) trên các thiết bị di động của trẻ. Cài đặt lại chế độ riêng tư trong mạng xã hội và nhắc nhỏ trẻ đăng xuất các tài khoản cá nhân sau khi sử dụng. Chặn hoặc bỏ kết bạn với những đối tượng quấy rối, khiến trẻ không thoải mái.
Người lớn cần kiểm soát thời gian sử dụng Internet, tránh trẻ lạm dụng ảnh hưởng đến việc học và cuộc sống. Dạy trẻ hãy suy nghĩ kỹ trước khi bình luận, chia sẻ suy nghĩ, hình ảnh và các video trên mạng. Cần ứng xử một cách văn minh trên mạng xã hội. Cần chia sẻ ngay với bố mẹ, người thân, thầy cô về những vấn đề gặp phải trên mạng xã hội để được hỗ trợ.
Dạy trẻ nhận diện được các bước, chiêu trò của kẻ xâm hại trên mạng xã hội thường thực hiện như: Làm quen, tạo niềm tin bằng cách khen ngợi, quan tâm, tặng quà. Tạo ra các câu chuyện, sự việc khiến cho trẻ cảm thấy thương hại, dẫn đến việc có những hành động đáp ứng nhu cầu của kẻ xâm hại. Yêu cầu trẻ gửi ảnh, video của bản thân, hoặc phải gặp gỡ với kẻ xâm hại nếu không sẽ bị đánh hoặc phát tán hình ảnh riêng tư trên mạng…
Dạy trẻ kỹ năng tự bảo vệ bản thân khi bắt gặp những lời đe dọa, bắt nạt trên mạng như: Không trả lời hay phản ứng lại kẻ bắt nạt, không tin vào những điều tồi tệ mà kẻ bắt nạt nói; hãy chặn kẻ bắt nạt để tránh bị làm phiền; lưu lại bằng chứng (tin nhắn, ảnh chụp màn hình …) hành vi bắt nạt để báo cáo sự việc cho gia đình, cơ quan chức năng; chia sẻ sự việc với bố mẹ, người thân, thầy cô để được giúp đỡ; giúp đỡ những người bạn khác ở trong tình trạng như vậy. Gọi tổng đài Quốc gia bảo vệ trẻ em (số điện thoại 111 - Đường dây nóng Tổng đài điện thoại quốc gia bảo vệ trẻ em; số điện thoại 1800.599.963 của Trung tâm Công tác xã hội tỉnh Nghệ An); tổng đài sẽ kết nối, xử lý gấp mọi vụ việc xâm hại trẻ em.
Dạy trẻ kỹ năng nhận biết những dạng lừa đảo qua mạng như: Đề nghị cung cấp địa chỉ để tặng quà; nộp phí, nộp thẻ điện thoại để nhận quà tặng; thông báo trúng thưởng và đề nghị nộp tiền để nhận thưởng; lừa nhấn vào đường link lạ để đánh cắp tài khoản và thông tin…
Những lợi ích của Internet và thiết bị số là không thể chối cãi, tuy nhiên trong bóng tối của thế giới kỹ thuật số, những mối nguy hiểm tiềm ẩn đe dọa sự trong sáng của tuổi thơ luôn hiện hữu. Chính vì vậy, việc bảo vệ và hỗ trợ trẻ em tương tác lành mạnh, sáng tạo trên môi trường mạng là một nhu cầu cấp bách, một việc làm thường xuyên và cần sự chung tay của toàn xã hội./.
Hoàng Thăng Long - Sở TT&TT